Emre Rende: Fotoğrafçı Gözüyle Afrika Tarzı

Afrika kumaşlarının ve sembollerinin, baobap ağaçlarının ve lemürlerin, turkuaz suların, kimi zaman da yürek burkucu iç savaş karelerinin peşinde yıllardır Afrika haritasına pin atmaya devam eden fotoğrafçı Emre Rende ile Afrika tarzı üzerine…

Doğu ve Afrika çalışmaları üzerine Londra’da ünlü bir okul olan SOAS çıkışlısın. Bu okul nasıl bir Afrika vizyonu verdi sana?
Burası University of London yelpazesi altında, School of Oriental and African Studies adlı başlı başına bir üniversite. Çok eski bir üniversite ve aslen Asya ve Afrika dillerini öğreten bir okul olarak başlamış. Sonra üniversite şeklini almış. Günümüzde insanların özellikle Ortadoğu ve Körfez ülkeleri, Afrika siyaseti üzerine eğitim almaya gittiği bir yer. Türk siyaseti üzerine de Batı’daki nadir departmanlardan biridir, bu arada. Küçük bir üniversite ama birçok kişinin İbranice, Farsça gibi çeşitli diller konuştuğu, Doğu’dan ve Güney’den bir sürü insanın buluştuğu, Birleşmiş Milletler gibi bir okuldu. Bana epey vizyon kazandırdı.

Batılılar için Afrika, 1800’lerin sonuna dek içlerine girilememiş bir kıta. Daha çok sahillerde ticaret yapmışlar. Aslında kara kıta Afrika, çoğumuz için hala birçok bilinmezlik içeriyor. Afrika senin için ne zaman görünmez bir kıta olmaktan çıktı?
Genelde Türkiye’den veya Batı’dan gidenlerin ilk Afrika deneyimi, Fas’a veya Mısır’a adım atmak oluyor. Çünkü oralarda belli bir turizm altyapısı gelişmiş. Ben de ilk kez 16-17 yaşlarımda Mısır’a gittiğimi ve Afrika kıtasına ilk ayak bastığım anın benim için ne kadar önemli olduğunu hatırlıyorum. Mısırlılar’a sorarsan, onlar kesinlikle Afrikalı değiller. Afrikalılara sorarsan da Mısır Afrika’nın parçası değil. SOAS’ta okuduğum yıllarda daha fazla bilgi sahibi oldukça, Afrika’nın ne kadar çok katmanlı bir yer olduğunu anladım. Ve yavaş yavaş o perde kalkmaya başladı. Daha sonra ilk gerçek (yani Sahra altı) Afrika deneyimim, Kenya’da oldu. Kız kardeşim Zeynep ile orada işin tasarım ve ahşap işçiliği tarafına odaklandık. Ve tabii Afrika tarzı inanılmaz kumaşları keşfettik. Benim hiçbir zaman safari heyecanım olmadı. Johannesburg, Dakar gibi belli başlı Afrika şehirlerinde neler var diye merak etmeye başladım daha çok.

SWAHILI SAHİLİ’NİN PLAJLARI

Kenya’da iki yıl yaşadın. O dönemde Al Jazeera, Reuters gibi ajanslara haber geçtin ve 20’den fazla Afrika ülkesini ziyaret ettin. Biraz Kenya’da geçirdiğin dönemden bahsedelim mi?
Biz Orta Doğu’da yaşarken, eşime 2013’te Kenya’dan bir iş teklif edilince, “Al valizleri, gidiyoruz!” dedim. Madagaskar ve Zanzibar gibi bazı bölgeleri önceden keşfetmiştik ve zaten yıllardır Afrika kıtasında yaşamak istiyorduk. Kenya’nın da dahil olduğu Swahili Sahili, çok özgün bir kültüre sahip. Doğu Afrika’da, kuzeyde Somali’den başlayan, bütün Kenya ve Tanzanya kıyılarını kapsayan ve güneyde Mozambik’e kadar inen, yaşayanların çoğunluğunun Müslüman olduğu bir bölge. Bu ülkelerin iç tarafları Hıristiyan olabiliyor, fakat sahilde yüzlerce yıldır Orta Doğu ve Asya ile ticaret yapıldığından, İslam’ın Mekke ve Medine’den sonra Afrika’ya ilk geldiği yer. Burada insanlar diğer bölgelere göre etnik olarak da çok farklı. Bantu gibi bazı özel Swahili kabileleri var mesela. Bu bölgelerde Swahili dili konuşuluyor. Ve tabii bu sahilde, Hint Okyanusu Afrika ile birleşiyor. Kenya’dan Maldivler ve Sri Lanka’ya, hatta Malezya’ya kadar bütün Hint Okyanusu’na hakim ortak bir kültür hissediliyor. Doğal olarak mutfak da çok farklı. Hindistan etkisiyle bütün bu saydığım Doğu Afrika ülkelerinde, sokaklarda samosa yiyebiliyorsun. Hindistan cevizli köri yemekleri var her yerde. Bir Hindistan aşığı olarak Swahili sahilinde beni en çok etkileyen şeylerden biri de bu oldu.

Swahili Sahili’nde turistik açıdan da görülecek çok şey var, değil mi? Afrika’nın diğer bölgeleriyle nasıl kıyaslarsın?
En meşhur Swahili merkezlerinden biri Zanzibar Adası. Umman sultanı bir zamanlar saltanatını Zanzibar’dan yönetmiş; yani başkentini Muskat’tan alıp buraya taşımış. Zanzibar’daki saraylarda, mimaride o inanılmaz zenginliği görüyorsunuz. Dünyanın en güzel ve turkuaz denizlerinden bazılarına sahip bir sahilden bahsediyoruz, aynı zamanda. Özellikle Kenya, Tanzanya ve Mozambik sahilleri akıl almaz! Kenya ve Tanzanya’da safari turizmi de çok önemli tabii ama insanlar genelde 3 gün safari, 3 gün de deniz kıyısı tatili tercih ediyor. Doğu sahilleri Batı’ya göre çok daha fazla turist çekiyor. Batı Afrika’nın çok güzel sahilleri yoktur.

BATI AFRİKA VE KÖLELİK TARİHİ

Batı Afrika’da ne var peki, insanların ilgisini çekebilecek?
Orada daha çok kültür öne çıkıyor. Batı Afrika ülkelerine dair yazılmış çok seyahat rehberi bulamazsın. Mesela Gana’yı ele alalım. Olağanüstü bir yer Gana. Obama’nın da başkan seçildikten sonra ilk ziyaret ettiği Afrika ülkesiydi. Tabii, babası Kenyalı biri olarak Obama Gana’yı ziyaret edince, Kenya’da kıyamet kopmuştu! Gana’da, “Gidin, şunu görün,” diyebileceğim fazlaca turistik bir yer yok. Ama çok daha ilginç şeyler var. Obama’nın da burayı ziyaret etme sebeplerinden biri, Gana’nın her zaman Afrika’nın en stabil, en demokratik ülkelerinden biri olarak gösterilmesi. Bu gelenek aslında 12.-13. yüzyıllarda kurulmuş Ashanti İmparatorluğu’na kadar uzanıyor. Günümüz Gana’sı ile Fildişi sahillerinde doğan bu imparatorluk, sonraları büyüyüp etrafındaki ülkeleri de içine katarak çok ciddi bir kültürel ve ekonomik güç haline gelmiş. Çok inanılmaz bir inanç sistemleri ve atasözleri var. Biz bu atasözlerini, sembolleri, Afrika mitolojsinden gelen hikayeleri ve kumaşları, İstanbul’daki 3rd Culture adlı markamızın tasarımlarında çok kullanıyoruz.

Obama’nın ziyaretinde, Afrika’dan milyonlarca insanı koparıp Yeni Dünya’ya götüren Transatlantik Köle Ticareti’nin ana üslerinden birinin de Gana olmasının da etkisi var mıydı?
Aynen öyle. Köle Yolu ve üzerinde yer alan kaleler ile hapishaneler, maalesef bugün Gana’ya turist olarak gittiğinizde mutlaka gezilmesi gereken yerler arasında. Gana, Atlantik kıyısında Amerika’ya en yakın noktalardan biri olduğu için, önemli bir köle toplama merkezi olmuş. Bir sonraki durağı Amerika kıtası olan gemilere buradaki hapishanelerden binilirmiş. Afrika’nın farklı noktalarından gelen kölelerin yolları hep Senegal’de veya Gana’da kesişmiş. Aslına bakarsanız çok çok eski bir tarihten de bahsetmiyoruz. Senegal’de de Gorée Adası vardır; insanı çok etkiler. Buraları gezmeden önce, “Ben güçlüyüm, etkilenmem” diye düşünebilirsiniz. Fakat o havasız zindanlara girdikten sonra, günün geri kalanında artık kolay kolay başka bir şey yapamazsınız. Ruanda’daki Soykırım Müzesi’ni gezdiğimde de bana aynı şey olmuştu.

AFRİKA TARZI KUMAŞLARIN PEŞİNDE

Afrika tekstilleri ve sembollerine geri dönersek… Çukurcuma’daki tasarım dükkanınız 3rd Culture’da onlardan nasıl yararlanıyorsunuz?
Altı yıl önce dükkanı ilk açtığımızda, herkes Afrika sevdamızı benim Kenya’da geçirdiğim zamana bağlamıştı. Ama bu doğru değil. Kız kardeşim, aynı zamanda tasarımcımız ve kreatif direktörümüz olan Zeynep, Londra’da okurken yaşadığı mahallelerdeki mağazalarda tanışıyor Afrika tarzı kumaşlarla. Bu kumaşlar Batı Afrika’dan ve özellikle de Gana’dan geliyor. Londra’da çok büyük bir Gana komünitesi var. Gana zaten eski İngiliz sömürgesi. Nasıl Fransa’da çok Senegalli ile tanışırsanız, İngiltere’de de çok Ganalı ile karşılaşıyorsunuz.

Zeynep 18-19 yaşlarındayken, Londra’da oturduğu mahallede Afrika kumaşı satan birçok mağaza vardı. İlk başta sadece, “Ne kadar güzel ve renkli kumaşlar,” diyor. Sonra aradan yıllar geçiyor. Bir bakıyoruz, Batı Afrika’nın kumaş kültürü ve teknikleri gerçekten çok farklı. Afrika’da aslında 12. yüzyıldan beri Mali’de çok özgün kumaşlar üretilmiş. Fakat bizim tasarımlarımızda kullandığımız wax kumaşı, aslına bakarsanız bir sömürgecilik hikayesine dayanıyor. Hollandalılar, sömürgeleri olan Endonezya’nın Cava Adası’nda batik kumaşıyla tanışıyorlar. Çok zor ve pahalı olan wax (balmumu) metoduyla elde yapılan bu kumaşı daha ucuza ve hızlı nasıl üretiriz, diye düşünüyorlar. Cava’dan ustaları alıp Rotterdam ile Amsterdam’a götürüyor ve fabrikada bu kumaşı üretmeye başlıyorlar. Bu ustalar bir yıl sonra yanlarında bu kumaşlarla evlerine döndüklerinde, Cavalılar “İğrenç olmuş bu!” diyor ve dolayısıyla bu kumaş Asya’da tutmuyor. Fakat ticaretle bir şekilde Afrika’ya geliyor ve orada atasözleri ve sembollerle yepyeni anlamlara bürünüyor. Böylece “wax print” adını verdiğimiz, Afrika tarzı bir baskı kumaş türü ortaya çıkıyor. Afrika’da birçok yerde sevilmesinin yanı sıra, bu kumaşlara birçok kişinin karşı çıkması ve “bu Afrika kumaşı değil” demesinin sebebi de Avrupalıların Asya’dan çaldığı ve sonra yavaş yavaş Afrika’ya giren bir tarz olması.

Bizim 3rd Culture’da konuya kafa yormaya başlamamızın sebebi ise bu kumaşlarda bulunan Adinkra sembolleri. Her sembol bir deyim veya kavramla bağlantılı. Bu semboller zamanla kumaşlarda kendine yer bulmaya başlamış. İnsanlar bu kumaşları giyerek çarşıda pazarda veya karşı cinse karşı mesajlar vermişler. Zamanla modern semboller de kumaşlarda kendine yer bulmuş. En ilginci, vantilatör simgeli kumaşlar. Eskiden Afrika pazarlarında hiç vantilatör yokmuş. Daha sonra bazı kumaş satıcıları vantilatör kullanmaya başlamışlar. İnsanların sıcaktan perişan olduğu bir ortamda, vantilatör sahibi olmak prestij meselesi olmuş tabii. İlerleyen senelerde vantilatör formu kumaşlara da geçmiş. Literatürde vantilatörlü kumaşların çok farklı tiplerine rastlarsınız; üstelik çok pahalı bir kumaştır.